Afet bölgesinde 65+ olmak

Prof. Dr. Fahriye Oflaz

Koç Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi, 65+ Yaşlı Hakları Derneği üyesi

“Bizim kültürümüzde yaşlı bireylerin en çok dua ettikleri konu elden ayaktan düşmemek ve birine muhtaç olmamaktır. Bu nedenle, mümkün olan en üst düzeyde bağımsız ve işlevsel kalmalarını sağlamak travmanın etkisini daha hızlı atlatmalarına yardımcı olacaktır.”

“Yardım kabul etmekte dirençli olabiliyorlar. Bu bazen bir bağış/hayır olarak görmeleri ve bunu acizlik saymaları nedeniyle, bazen de kendilerine yapılan yardımla daha çok ihtiyacı olan başkalarının önüne geçmekten çekindikleri için olabilir.”

“Yaşlılar sıkıntı duyduklarını, ruhsal hastalıkları olabileceğini kabullenmekte zorlanabilirler.”

Depremi yaşayanlar için öncelik temel ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Yaşlı için temel ihtiyaçlar fiziksel konfor ile başlar ve güvende hissettiği sosyal bağları sürdürme ile devam eder.

Günlük yaşam aktivitelerinde eksiklik, bozulma olan yaşlılarda gençlere göre fiziksel sorunlar ve hastalıklar daha çabuk baş gösterecektir. Örneğin, susuzluk, uykusuzluk ve yeterli beslenememe yaşlı bireylerde fiziksel yorgunluğun artmasına, bilişsel değişimlere ve bilişsel dalgalanmalara neden olur ve bu değişimler fark edilmeyebilir. Ayrıca birçok yaşlı kronik rahatsızlıklar nedeniyle ilaç kullanmaktadır. Bunların da hızlıca temini ve takiplerinin sağlanması ileri zararları önlemek açısından önemlidir.

Yaşlı bireyler günlük yaşamlarında görme, işitme ve hareket kısıtlılıkları nedeniyle destekleyici araçları da (örneğin gözlük, baston, yürüteç, işitme cihazı) sıklıkla kullanırlar ve bir afet sonrası bunlardaki eksiklikler günlük yaşamlarındaki tüm eksikliklerin negatif etkilerini artırır. Bu duyu organları ile ilgili kısıtlılıkların en büyük etkisi iletişim üzerine olmaktadır.

Yaşlı bireylerle çalışacak kişiler farklı yollarla bu iletişimi sağlamaya hazırlıklı olmalılar (görsel, işitsel, yazılı basitleştirilmiş metinler ve farklı kaynaklar, yerinde hizmet sağlama vb). Yapılacak işlem/aktivite ve desteklerle ilgili mesajları net ve açık olmalı. Mesajların çeşitli yollarla kişiye sunulabilmesi yanında aynı kişilerin hizmeti ve desteği sağlaması, güven ve emniyet duygusu açısından önemli olacaktır. Aynı kişilerden tutarlı bir şekilde sunulan mesajlar bilişsel yetersizlikleri olan yaşlılarda özellikle önemlidir.

Her yaşlının destek ihtiyacı farklı olabilir

65+ kişilerle ilgili değerlendirmeleri yaparken yaşlılık sürecinin getirdiği bireye özgü olan özellikler ve ihtiyaçlarındaki farklılıklar göz önünde bulundurulmalıdır.

Bu değerlendirmeyi sağlıklı yapabilmek için 65+ bireyleri işlevsellik durumlarına göre üç gruba ayırmak doğru olacaktır.

• Bilişsel bozulma nedeniyle durumu değerlendirme kapasitesinde sınırlılık olanlar.
• Daha edilgen, pasif yaşam sürenler.
• Aktif, üretken, hayata karışanlar.

1. Bilişsel bozulma nedeniyle durumu değerlendirme kapasitesinde sınırlılık olan 65 yaş üstü grup:

Evde ya da kurumlarda bakılan bu gruptaki yaşlılar, tam olarak olan biteni yorumlayamasalar da, rahatsız fiziksel ortam ve rutinlerin bozulması ve daha önce sağlanan düzenli desteğin sağlanamaması nedeniyle ajitasyon ya da tepkisizlik gibi belirtiler yaşayabilirler. Sürekli desteğe ve gözetime ihtiyaç duyacaklardır. Çadır ve konteynerlarda birlikte yaşayan aile üyelerinin ya da diğer yakınlarının da bilgilendirilmesi ve desteklenmesi önemsenmelidir.

2. Daha edilgen, görece pasif yaşam süren 65 yaş üstü grup:

Evde aile mensuplarının ya da bir yardımcının desteğiyle yaşayan bireyler bu desteklerini kaybetmiş olabilirler. Yardımsız ve çaresiz hissedebilirler. Hayatta kalma suçluluğu hissedebilirler. Günlük yaşam aktivitelerine yardımcı olunması ve sosyal gruplar içinde kalmalarının sağlanması, bağımsız yapabilecekleri işler (çocukların izlenmesi, çadırın gözetimi gibi katkı verebileceği her tür görevler) konusunda desteklenmeleri önerilir. Bu bireylerin varlıklarının önemli/kıymetli olduğunu hissetmelerinin sağlanması önemlidir. Kendi kararlarını vermelerinin (her konuda) desteklenmesi yani optimal düzeyde işlevsel kalmalarının teşvik edilmesi gerekir.

3. Aktif, üretken, hayata karışan 65 yaş üstü grup:

Bu grup genel günlük yaşamla ilgili konularda temel destekleri sağlandığında, afet öncesinde olduğu gibi yaşama katkı vermeye devam edebilir. Kendi kararlarını vermelerini teşvik etmek, aktif kalmalarını sağlamak, geçmiş deneyimlerinden yararlanmak, değerli ve güvende hissetmelerini sağlayacaktır.

Yaşlılar yardım kabul etmekte isteksiz, dirençli olabilir

Bizim kültürümüzde yaşlı bireylerin en çok dua ettikleri konu elden ayaktan düşmemek ve birine muhtaç olmamaktır.  Yardımı başkasına muhtaç olma gibi görebilir ve bu nedenle de kabul etmekte dirençli olabilirler. Bazı yaşlılar ise onlara yapılan yardımı alarak daha çok ihtiyacı olan başkalarının önüne geçmiş olmaktan dolayı suçluluk hissedebilirler. Bu nedenlerle istek ve ihtiyaçlarını iletmiyor olabilirler. Sonuç olarak, mümkün olan en üst düzeyde bağımsız ve işlevsel kalmalarını sağlamak travmanın etkisini daha hızlı atlatmalarına yardımcı olacaktır.

Araştırmalar, 50 yaş üstü kişilerin doğal afetlere hazır oluşlarında büyük eksiklik olduğunu gösteriyor. Bu yaş grubunun %25’inden daha azının, herhangi bir acil durum planı var. Doğal afet halinde bir ulaşım aracına veya bir otomobile erişebilme de güçlük alanlarından birisi olarak bildirilmiş. Afet sonrası sosyal haklarıyla ilgili bilgiye de sahip olmayabilirler.

Bir diğer konu ise ruhsal alandır. Yaşlılar sıkıntılı olduklarını, ruhsal hastalıkları olabileceğini kabullenmek istemeyebilirler. Bu tür rahatsızlıklar etiketlemeye de neden olduğundan bu durum kaçınmayı tetikleyebilir. Tedavi arayışına girmeyi engelleyebilir.

Afet bölgesinde yaşlı ile ilişki kurarken

• Anlattıklarını, yaşadıklarını ve sorunlarını bölmeden dinleyin
• Benzer sorunları eskiden nasıl çözümlediği hakkında konuşun
• Mevcut hizmet ve destek kaynakları konusunda rehberlik edin
• Tıbbi ve profesyonel dil kullanmayın
• Net açıklamalarda bulunun
• Yardım almakta isteksiz olduğunu fark ettiğiniz kişiler ile bu durumu konuşun, bağımsız yaşamın desteksiz yaşam olmadığını vurgulayın
• Kendi topluluğu ile iletişimde kalmalarını teşvik edin (gündüz toplanma alanları, aktiviteler vb, uzaktakilerle iletişimin sağlanması)
• Travmatik stres ve anormal duygusal belirtileri açısından gözlemleyin.
• Travmatik olaylar ardından yaşanabilecek psikolojik tepkiler hakkında bilgilendirme yapın.

Afet sonrasında yaşlılarda yaygın gözlenebilecek tepkiler*

Eğer ailenizdeki, yakınınızdaki yaşlı bireylerde aşağıdaki tepkilerin birini veya bir kaçını gözlemliyorsanız, bulunduğunuz mahaldeki psikososyal destek ekiplerinden yardım almayı unutmayın.

Gözlenen ya da kendilerinin ifade ettikleri duygusal tepkiler:

• Kaygı, korku
• Derin bir bir üzüntü hali
• Öfke
• Afetle ilgili elinden gelen hiçbir şey olmasa da suçluluk duygusu
• Kahramanca bir müdahale gücü olduğu hissi
• Hiçbir şeye ya da hiç kimseye aldırmama hali, kopukluk
• Hissizleşme, üzüntü ya da neşe hissedememe

Fiziksel yakınmalar:

• Karın ağrısı veya ishal
• Somut sebebi olmayan başağrıları ya da vücut ağrıları
• İştahsızlık ya da iştah artışı
• Sebepsiz terleme veya üşüme nöbetleri
• Titreme ve kas seyirmeleri
• Kolay irkilme, ürkme

Davranışsal sorunları:

• Uyku bozuklukları, uykuya dalmakta, uykuya devam etmekte zorluk veya aşırı uyku hali
• Enerji ve aktivite seviyesinde, iki uçta yaşama şeklinde, artış ya da azalma
• Keder hissi ve ağlamalar
• Üzüntü ile baş etmek, unutmak için alkol, tütün, madde ya da sakinleştirici ilaç kullanımı
• Öfke patlamaları
• Yardım tekliflerini kabul etmekte de başkalarına yardımda da zorlanma
• Kendini izole ederek çoğu zamanı yalnız geçirmek isteme

Bilişsel değişimler:

• Hafıza güçlükleri
• Odaklanma ve berrak düşünmekte zorlanma
• Kafa karışıklığı
• Çok endişeli olma
• Karar verme güçlüğü
• Olan bitenleri konuşmakta da başkalarının konuşmasını dinlemekte de zorlanma

 

—————————–

*Bu bölüm Substance Abuse and Mental Health Services Administration’ın 2019’da yayınladığı “Helping Older Adults After Disasters: A Guide to Providing Support” broşüründen uyarlanmıştır.