SANATSAL FAALİYETLER İLERİ YAŞLARDA DEMANS RİSKİNİ AZALTIYOR
Prof. Dr. KAYNAK SELEKLER
Yaşlılar kapasitelerini ve bağımsız hareketlerini kısıtlayan birçok kronik hastalıkla uğraşmak zorunda kalabilir. Bazı kronik hastalıklar “Hafif Bilişsel Bozukluk” (HBB)* riskini artırır. Diğer taraftan bazı yaşam tarzı faktörleri de HBB riskini azaltabilir. Bu nedenle HBB’den korunmak için gerekli stratejilerin orta yaşlarda başlayıp hayat boyu sürdürülmesi gerekir. HBB ve Alzheimer hastalığını tam iyileştiren bir tedavi yoktur. Diğer taraftan hastalık risklerini azaltabilecek/değiştirebilecek bazı olanakların varlığına dair artan sayıda bulgular vardır. Değiştirilemeyen yaş ve aile öyküsü gibi faktörler dışında, literatürde kuvvetle üstünde durulan risk faktörleri hipertansiyon, diyabet, kalp-damar hastalıkları, hiperkolesterolemi, obesite ile mental ve fiziksel aktivitelerin az yapılması, sosyal ilişkilerden yoksunluk ve kötü diyet alışkanlıklarıdır.
Bütün dünyada 85 yaşından büyüklerin sayısı çoğalıyor. 90 yaşındaki kişilerde demans sıklığı artmıştır ve muhtemelen HBB’nin erken evresinde olabilirler. Mayo Clinic, ABD’den Rosebud O. Roberts ve ark.nın, 85 yaşından büyüklerde HBB’nin risk faktörleri ile koruyucu etkenlerini araştırdığı çalışmaya katılanlar, “Olmsted Country”de yaşayan zihinsel olarak normal olan kişiler arasından rastgele seçiliyor. Katılanlara orta yaşlarda ve son yılda ne sıklıkta sanatsal faaliyette (resim ve benzeri) bulunduğu, el sanatıyla (dikiş, marangozluk gibi) uğraştığı soruluyor, sosyal ilişkileri (sineme-tiyatro-konsere gitme, arkadaşlarla buluşma, seyahat gibi) araştırılıyor. Ayrıca bilgisayar kullanımı (internette araştırma, e-mail yazışma, “online” alışveriş gibi) soruşturuluyor.
Başlangıçta zihinsel olarak normal ve ortalama yaşları 87 olan 97 erkek, 159 kadın, toplam 256 kişi, bir veya daha fazla değerlendiriliyor. Ortalama 4 yıllık takip sonucu 121 HBB olgusu gözleniyor. HBB riski orta veya geç yaşlarda ortaya çıkan hipertansiyon ve APOE ε4** aleli pozitifliği ile ilişkili bulunuyor. HBB riski ayrıca birlikte bulunan damar hastalıklarıyla artıyor. Depresif olmayanlarla karşılaştırıldığında depresif semptomları olanlarda HBB riski artıyor. Diğer yandan hem orta hem ileri yaşlarda sanatsal aktiviteler ve el sanatlarıyla uğraşanlarla, sosyal aktivitelere katılanlarda risk azalıyor. HBB riski ileri yaşlarda bilgisayarlar kullananlarda da azalıyor.
Artistik sanat faaliyetleri, HBB riskini azaltmada, el sanatlarından daha fazla koruyucu etkiye sahip bulunuyor. Çünkü resim yapma gibi bir aktivitenin estetik kalitede bir şey yapma özelliği vardır. Sanatsal faaliyetler ve el sanatlarıyla uğraşma HBB riskini azaltması erkeklerden çok kadınlarda gözleniyor. Çünkü kadınlara göre daha az erkek bu faaliyetlerle uğraşıyor. Uğraşan erkekler ise daha çok el sanatlarıyla uğraşıyor. HBB riski ayrıca ileri yaşlarda bilgisayar kullananlarda az bulunuyor. Orta yaşlarda bilgisayar kullanımının risk üzerine etkisi bulunmuyor, bu sonuç yaşlı kesimin orta yaş döneminde bilgisayar kullanımının yaygın olmamasına bağlanıyor. Ayrıca ileri yaşlarda bilgisayar kullanımın faydası erkeklere göre kadınlarda daha fazla bulunuyor.
Özetle HBB riskini artıran faktörler APOE ε4 varlığı, orta yaşlarda hipertansiyonla, birlikte bulunan damar hastalıkları ve depresyon. Orta ve ileri yaşlarda sanat, sosyal aktiviteler ve el sanatlarıyla uğraşanlarla geç yaşlarda bilgisayar kullananların, ileri yaşlarda hafif bilişsel bozukluk olma riski azalıyor. Sadece bu aktivitelere erken başlamak gerekiyor. Mayo Clinic, Rochester, Minnesotta araştırmacılarına göre bu faaliyetlere örneğin yirmili yaşlarda başlamalı ve bütün hayat boyu sürdürülmeli.
Çalışmaya yapılan eleştiriler de var:
- Araştırma yaşlıların 40-50 yıl önceki yaşantısını araştıran geriye dönük (retrospektif) bir çalışma. Bilgiler ne kadar sağlıklıdır?
- Sadece bir bölgede yaşayan kişilerde yapılmıştır (diğer populasyonları aksettirmeyebilir).
- Yaşlılıkta aktivitelere katılmamak zihinsel bozukluğa mı yol açar, yoksa başlayan zihinsel bozukluk mu aktivitelere katılmayı kısıtlamıştır. Bunu her zaman kestirmek mümkün değildir.
Son olarak sosyal ilişkilerin içinde bulunmak, fiziksel olarak aktif olmak ve mental aktiviteleri sürdürmek HBB ve demanstan koruyucu olabilir, her ne kadar karşı görüşler varsa da, bunları yapmanın yaşlılara hiçbir zararı yoktur.
*Klinik olarak HBB, tipik olarak bellek gibi bir veya birden fazla zihinsel alandaki bozukluğu veya kişinin yaşına veya eğitimine göre umulandan daha fazla zihinsel yeteneklerde genel olarak hafif yıkımı tanımlar. Fakat bu bozukluk demans tanısı koyduracak derecede kişinin günlük yaşam aktivitelerini etkilemez. Kriterlere göre HBB, Alzheimer hastalığının veya daha genel, demansın öncesine işaret eder.
**Apolipoprotein (APO) E, trigliseridin yıkımında rolü olan bir madde. Yağda eriyen vitamin ve kolesterolün kana taşınmasında görev alıyor. Apolipoprotein E geninin є 4 aleli ateroskleroz için genetik bir risk faktörü. Genetik olarak ε4 alelinden bir veya ikisini taşıyanlarda Alzheimer hastalığına yakalanma oranının, taşımayanlara göre daha fazla olduğu bulundu.
Kaynaklar:
Roberts RO, Cha RH, Mielke MM, et al. Risk and protective factors for cognitive
impairment in persons aged 85 years and older. Neurology 2015;84:1854–1861.
Galvin JE , Too much of a good thing may still be good for your brain. Neurology 10.1212/WNL.0000000000001547.
Anderson P. Arts and Crafts Linked to Lower Risk for Cognitive Decline. https://www.medscape.com/viewarticle/842882