Koronavirüs günlerinde ‘yaşçılık’ yükseliyor mu?

Ancak genelgeyi kaleme alan bürokrat ya da uzmanların bazı cümlelerine sızmış korkuya ve iki gündür sokakta gözlemlediklerime daha dikkatli baktığımda, 65 yaÅŸ üstü kıdemli yurttaÅŸlara yönelik tehlikeli bir algının oluÅŸtuÄŸunu sezinlemekten ürktüğümü belirtmeliyim. Çünkü salgının yayılmasını sadece 65 yaÅŸ üstü ve kronik hastalıkları olanlar artırmıyor, aksine toplumsal hareketliliÄŸi daha fazla olan sokakta gruplar halinde dolaÅŸan, sahil kenarında düğün halayı çeken, otogarlarda toplu halde üstelik uyarılara raÄŸmen asker ya da yolcu uÄŸurlaması yapanlar, “biz genciz bize bir ÅŸey olmaz” diyerek hafta sonu güneÅŸli havada piknik alanlarını doldurup mangal yapan genç ve orta yaÅŸlılar salgında bulaşıyı daha çok artırıyor. Son iki gündür sokaÄŸa, çarşıya sadece iki kez; 80’li yaÅŸlardaki annemle babamın alışveriÅŸini yapmak ve ilaçlarını almak için çıktım. Ve yürürken dış görünüşünden 70’li 80’li yaÅŸlarda olduÄŸunu kestirdiÄŸim kıdemli yurttaÅŸların kıdemsiz yurttaÅŸlar (gençler ve orta yaÅŸlılar) tarafından kimisi böbürlenerek ve kimisi alaylı bir tarzda uyarıldıklarına “sokakta ne iÅŸiniz var, size yasaklandı duymadınız mı?” laflarına en az 4-5 kez tanık oldum. Ya da sosyal medya üzerinden gördüklerimiz; dedesini sandalyeye baÄŸlayanlar, bankta oturan kıdemli yurttaÅŸlara içi su dolu balon toplarını atanlar, sokakta görülen kıdemli yurttaÅŸları görevli pozuna girerek hem sorguya hem de videoyaya çekme hadsizliÄŸini ve terbiyesizliÄŸini gösteren bazı gençler vb.

Son günlerde TV kanallarında, yazılı ve görsel basında ve sosyal medya mecralarında işaretlerini bolca gördüğümüz yaşlı nüfusa yönelik oluşan toplumsal algının en az bu salgın kadar tehlikeli olduğunu düşünüyorum. 65 yaş ve üstü ile kronik hastalıkları olanlar Covid-19 salgının günah keçisi ilan ediliyor sanki; salgın hastalık ve ölüm aslında hiç de yekpare olmayan 65 yaş ve üstü nüfusla özdeşleştirilmeye başlandı bile. Bu algı bizleri çok tehlikeli bir yere yaşçılığa götürür.

Sosyal Bilimler literatürüne 1960’lı yıllarda giren Yaşçılık (Ageism) kavramı tıpkı ırkçılık, cinsiyetçilik gibi ayrımcılık türlerinden biridir. Yaşçılık insanların sadece takvimsel/kronolojik yaÅŸlarından dolayı ayrımcı tutum, davranış ve uygulamalara sistematik olarak maruz kalmaları olarak tanımlanıyor. Yaşçılık çocuklara ve gençlere yönelik ayrımcılığı da kapsayan bir kavramdır ancak son onlu yıllarda daha çok yaÅŸ almış ya da kıdemli yurttaÅŸlara yönelik ayrımcı tutum ve uygulamaları iÅŸaret etmek için kullanılıyor. Yaşçılık en hafifinden görmezden gelinme ya da dikkate alınmama gibi önyargı ve kalıpyargılara dayalı olumsuz tutumları içerdiÄŸi gibi tecrit edilme/ayrı tutulma, istismar edilme, taciz ve fiziksel ÅŸiddet gibi örtük ve açık uygulamalara da iÅŸaret eder.[ii]

Kavramı ilk kullanan Kolombiya Ãœniversitesi (Columbia University) psikiyatristlerinden Robert Nail Butler olduÄŸu belirtiliyor. 1969’da Amerika’daki emlak piyasasıyla ilgili bir veri R.N. Butler’ın dikkatini çeker; Butler, ileri yaÅŸtaki insanların oturduÄŸu evlere yakın olan evlerin fiyatlarının görece daha düşük olmasının gençlerin bu evleri kiralamaması ve satın almamasıyla iliÅŸkili olduÄŸunu gözlemler ve Amerikan toplumunda gençlerin çoÄŸunun yaÅŸlıların oturduÄŸu evlere yakın oturmak istememelerini yaşçılık (ageism-yaÅŸlılara yönelik ayrımcılık) olarak tanımlar. Bill Bytheway dar ve geniÅŸ anlamda iki tarz yaşçılık olduÄŸunu söyler: Dar anlamda yaşçılık toplumsal iliÅŸkilere etkisi olan iki farklı uygulamaya iÅŸaret eder. Bunlardan birincisi, bireylerin yaÅŸlarından dolayı bazı imkân ve fırsatlara ulaÅŸabilmelerinin ya da yararlanabilmelerinin engellenmesine iliÅŸkin ayrımcı davranışlardır. Ä°kincisi, yaÅŸlıların olumsuz algılanmasına ve basmakalıp özelliklerle deÄŸerlendirilmesine neden olan önyargılardır. Bu pratikleri harekete geçiren, yaÅŸlılığın fiziksel olarak bedende bıraktığı izler ve yaşın kronolojik-istatistiki bir veri olarak modern toplumlarda ele alınmasıdır. GeniÅŸ anlamda yaşçılık ise, yaÅŸlanma sürecinde ortaya çıkan biyolojik deÄŸiÅŸimlere yönelik bütün inanışlar olarak özetlenebilir. Bu inanışlar hem bireylerin hem de kurumların pratiklerini biçimlendirdiÄŸi gibi, yaÅŸlanma ve ölüm karşısında duyulan kaygıyı da harekete geçirir, ayrıca yaÅŸ ile yeterlilik ya da güçsüzlük arasındaki iliÅŸkiyi düzenler. Kronolojik/takvimsel yaşın insanları ve toplumları kategorize etme ölçütü olarak kullanılması ve hukuki-yasal düzenlemelerin ve uygulamaların takvimsel yaÅŸa göre belirlenmesi, yaşçılığın ortaya çıkmasını da etkiler. Yaşçılık ırkçılık, cinsiyetçilik gibi diÄŸer ayrımcı yaklaşımlar kadar toplumsal iliÅŸkileri kesiÅŸimsel olarak etkiler. Ancak yaşçılıkta belirleyici olan, ten rengi ya da biyolojik cinsiyet gibi doÄŸuÅŸtan gelen özellikler deÄŸil, ileri yaÅŸtır. Bu baÄŸlamda uzun bir yaÅŸam sürme ÅŸansına sahip olan her bireyin karşılaÅŸabileceÄŸi bir ayrımcılık türüdür.[iii] Yaşçılık, bireysel ve kurumsal olmak üzere iki düzeyde iÅŸleyen bir ayrımcılık biçimidir. Bireysel yaşçılık, yaÅŸlı bireylerin gündelik yaÅŸamlarında kalıpyargı ve önyargıya dayalı algıdan dolayı ayrımcı tutum ve davranışlara maruz kalmalarıdır: ÖrneÄŸin yaÅŸlıların ihmâl ve istismar edilmesi gibi. Palmore, gençlerin hiçbir deneyimsel arkaplanları olmaksızın nedensiz yere yaÅŸlılardan nefret etmesi ya da yaÅŸlanmaktan korkması olarak tanımlanan “gerontofobi”yi bireysel yaşçılığa örnek verir. Kurumsal yaşçılık toplumsal yaÅŸamda ya da siyasal alanda, medyadaki temsillerde eksiklik, kent planlamalarında görmezden gelinme ya da zorunlu emeklilik gibi yasal düzenlemeler ve yahutta çalışma hayatında kurumsal hizmet içi eÄŸitimlerde yok sayılma vb. olumsuz yaklaşım ve uygulamalardır.[iv] Mekânsal düzenlemelerde ise örneÄŸin yaÅŸlı nüfusun yoÄŸun olduÄŸu semtlerde yeterince yeÅŸil alan, park olmaması, ya da mevcut alanlarda oturma bankı bulunmaması, kamu ve özel hizmet binası giriÅŸlerinde korkuluklu ve uygun eÄŸimde rampanın bulunmaması[v] ya da merdiven basamaklarının 15 cm.’den yüksek olması ya da emekli maaşı ödeme hizmeti veren bankalardaki vezne bankolarının çok yüksek olması, tutamak ya da oturak bulunmaması vb. sıralanabilir.[vi]